ساختمان تار و مروری اجمالی بر نحوه ساخت تار
نحوه ساخت تار : اين ساز از دو قسمت كاسه و دسته تشكيل مي شود. كاسه كه مهمترين بخش ساز است معمولاً دو تكه ساخته مي شود. چوب مورد استفاده بيشتر از درخت توت و گاهي از درخت گردوست و البته بهترين كيفيت با چوب توت بدست مي آيد. براي ساخت آن، ابتدا دو طرف كاسه تار به صورت جداگانه تراشيده مي شود و سپس داخل هر يك خالى شده و بعد آنها را به هم مي چسبانند. كاسه از يك قسمت بزرگ به نام شكم و يك قسمت كوچك به نام نقاره تشكيل مي شود.
نمونه 1: تراشيدن نماي بيروني كاسه
نمونه 2: خالي كردن داخل كاسه
نمونه 3: مرحله پاياني خالي كردن داخل كاسه
نمونه 4: نمايي از كاسه تراشيده
نمونه 5: نماي داخل از دو نيمه كاسه
نمونه 6: نماي بيرون از دو نيمه كاسه
نمونه 7: نماي ديگري از بيرون دو نيمه كاسه
نمونه 8: چسباندن دو نيمه به يكديگر توسط يوسف پوريا
پس از چسباندن دو نيم كاسه، دسته را به آن وصل مى كنند و سپس سرپنجه نيز به دسته وصل مى شود. سرپنجه در واقع جعبه اي است كه در انتهاي دسته تار قرار دارد و گوشي هاي نگهدارنده سيم هاي تار بر دو سوي آن جاي مي گيرند. براي تار دو نوع سرپنجه مي سازند. يكي طرح سنتي و ديگري نوعي جديد موسوم به طرح استاد قنبري ( ابراهيم قنبري مهر ) است.
نمونه 9: اتصال سرپنجه به دسته
نمونه 10: طرح سنتي سر پنجه
نمونه 11: سر پنجه با طرح ابراهيم قنبري مهر
دستۀ تار ۴۵ تا ۵۰ سانتى متر طول دارد و جداگانه ساخته مى شود. براي تزئين آن معمولاً دو نوار استخواني كه در بين شان يك نوار چوبي تيره رنگ نصب شده است، ديده مي شود.
نمونه 12: چسباندن دسته به كاسه
نمونه 13: نمايي كامل از اتصال كاسه و دسته و سر پنجه
نمونه 14: نماي ديگري از اتصال كاسه و دسته و سر پنجه
خرك وسيله كوچكي از جنس شاخ بز يا گوسفند است كه سيم هاي تار از روي آن عبور مي كنند و هنگام نوازندگي طنين صداي سيم ها از طريق همين خرك به پوست تار و در نهايت به كاسه تار وارد مي شود تا براي چند مرحله تشديد شوند.
نمونه 15: مراحل ساخت سيم گير و خرك كه با استفاده از شاخ قوچ يا بز تهيه مي شوند
در سال هاي اخير نوعي خرك پلاستيكي نيز ساخته شده است كه به زعم برخي نوازندگان و سازندگان تار، صداي بهتري ايجاد مي كند.
نمونه 16: خرك پلاستيكي
تار 6 سيم دارد. سه عدد از سيم ها از جنس فولاد و سه عدد ديگر از جنس آلياژهاي مس هستند. در گذشته، تمام سيم ها را همانند ساير سازهاي زه دار، از ابريشم مي ساختند. سيم ها از يك طرف به كاسه تار وصل مي شوند و پس از گذشتن از روي خرك در انتهاي دسته به گوشي هاي ششگانه متصل مي شوند.
نمونه 17: سيم هاي تار از روي خرك مي گذرند
نمونه 18: نماي بالا از سرپنجه
سيم هاي تار با كوك هاي مختلفي به صدا در مي آيند. هر كدام از آنها رنگ صوتي ويژه اي دارند و تقريباً با يك كوك مي توان تمام دستگاه هاي موسيقي ايراني را نواخت. گستره صدا دهي اين ساز در حدود دو و نيم هنگام اوکتاو است.
نمونه 19: گستره صدا دهي تار
براي نوازندگي تار، كوك هاي مختلف و متنوع وجود دارد. برخي كوك ها براي اجراي برخي دستگاه ها مناسب تر و براي برخي ديگر چندان مناسب نيستند. چهار كوك رايج همانند نمونه هاي 20، 21، 22 و 23 هستند.
نمونه 20: رايج ترين كوك تار
نمونه 21: كوك ديگري كه خيلي مورد استفاده قرار مي گيرد
نمونه 22: كوك معروف به فا كه بيشتر حرفه اي ها استفاده مي كنند
نمونه 23: معروف ترين كوك دستگاه شور براي تار
بر روي دسته تار 25 تا 28 عدد پرده بسته مي شود. پرده ها مشخص كنندۀ نقاطى هستند كه نت هاى مختلف به وسيلۀ آن توليد مي شوند. جنس پرده از رودۀ تابيده گوسفند است كه نوازنده با دست گذاشتن روى هر كدام از آنها مى تواند نت متفاوتى را بنوازد.
نمونه 24: پرده هاي بسته شده بر روي دسته تار
نمونه 25: نمايي ديگر از پرده هاي بسته شده بر روي دسته تار
تار با مضرابي كوچك از جنس برنج به طول تقريبي سه سانتي متر نواخته مي شود.
نمونه 26: مضراب برنجي تار
تقريباً نصف طول مضراب با موم پوشيده مي شود تا مضراب در دست هاي نوازنده به راحتي جاي گيرد.
نمونه 27: مضراب پوشيده با موم
در سال هاي اخير يك نوع مضراب پلاستيكي نيز بدين منظور ساخته شده است.
نمونه 28: مضراب پلاستيكي
از سازندگان قديم تار مي توان به نام هاي استاد خاچيك، هامبارسون، فرج الله، آقا گلي، يحيي، برادران عباس و جعفر صنعت، ملكم، استاد حاجي و پسرش رمضان شاهرخ اشاره كرد. در اين ميان نام يحيى، تارساز برجستۀ اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجرى بيشتر معروف است.
ميرزا يحيى از ارامنۀ جلفاى اصفهان و نام اصلى اش هوانس آبكاريان بود. اما روى تارهاى خود، با اسم مستعار “يحيى” امضا مى كرد. تاريخ مرگ ميرزا يحيى را كه تا كنون مشهورترين سازندۀ تار به حساب مي آيد، 28 بهمن سال ۱۳۱0 خورشيدى نوشته اند. در بين موسيقيدانان ايران، تار خوب همواره هم ارز با نام يحيى است. از سازندگان نامدار تار در حال حاضر مي توان از محمود فرهمند، يوسف پوريا، ابراهيم برزي، ارژنگ ناجي و رامين جزايري نام برد.
نمونه 29: هوانس آبكاريان معروف به يحيي، سرشناس ترين سازنده تار ايراني
ساخت تار: از تنه درخت تا نوایی دلنشین (کارگاه ساخت ساز موزه موسیقی ایران)
تار یکی از خوش نوا ترین سازهای موسیقی ایرانی است که در کارگاه ساخت ساز موزه موسیقی ایران اجزای تشکیل دهنده آن به نمایش در آمده است.
موزه موسیقی ایران یکی از موزههای تخصصی ایران است که بازدید از آن برای اهل موسیقی و به خصوص موسیقی اصیل ایرانی بسیار جالب، مفید و لذتبخش خواهد بود. این موزه بخشهای مختلفی دارد که در هر کدام از آنها نوعی ساز یا فعالیتی خاص مثل کارگاههای ساخت ساز به نمایش در آمده است. این گزارش نگاهی به اجزای تشکیل دهنده ساز «تار» در موزه موسیقی ایران انداخته تا عاشقان نوا و موسیقی با روند ساخت آن از یک تکه از تنه درخت تا سازی با نوای خوش بیشتر آشنا شوند.
سرپنجه:
گوشیها و اجزای سیمگیر بالای دسته روی سرپنجه نصب میشوند.
از آنجایی که روش چگونگی ساخت انواع ساز به عنوان یک فرایند مهم و تاثیر گذار در تاریخ موسیقی به شمار می آید، از این رو کارگاهی جهت نمایش مراحل ساخت انواع ساز های ایرانی در این موزه، در نظر گرفته شده است.
دسته تار:
این دسته بیشتر از چوب کهنه گردو ساخته میشود. روی این دسته با استخوان شتر تزیین میشود.
در این کارگاه، ساخت تار و مرمت ساز انجام میگیرد.
در واقع افراد میتوانند آغاز حیات یک ساز را از یک تکه چوب، تا لحظه ای که موسیقی با آن نواخته می شود را مرحله به مرحله از نزدیک مشاهده نمایند.
کاسه تار:
ساز تار یک ساز زهی است. به این معنا که برای نواختن آن باید سیمهای آن به ارتعاش در آیند.
کنده چوب درخت توت
ساز تار با زخمه نواخته میشود. نواختن این ساز در ایران و بعضی کشورهای دیگه منطقه مثل تاجیکستان و آذربایجان و چند کشور دیگر رواج دارد.
نمونه سیم تار
تارهای قدیمی که چند نمونه نادر آن در موزه موسیقی ایران هم به نمایش در آمدهاند پنج سیم داشتهاند.
خرک: استوار شدن سیمها بر روی ساز توسط خرک انجام میشود.
درویش خان یک سیم دیگر به این ساز اضافه کرد که پس از آن تا به امروز روی این ساز استفاده میشود.
پوست بره
کاسه بزرگ تار عمدتا از کنده چوب درخت توت ساخته میشود که هرچه این کنده قدیمیتر و چوب آن خشکتر باشد صدای بهتری تولید خواهد کرد.
سیمگیر
گفته میشود ساز تار از زمان فارابی موسیقیدان معروف ایرانی یعنی حدودا سال ۲۶۰ هجری قمری وجود داشته است و بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفته است.
نخ پردهبندی تار
همچنین نمونهتصویرهایی از استفاده نوازندگان از تار در دوران صفوی یعنی سال ۱۰۸۰ هجری قمری در کاخ هشت بهشت اصفهان دیده میشود.
در آخر در کارگاه موزه موسیقی ایران ، روند ساخت تار و دیگر سازهای ایرانی به نمایش گذارده شده است و دیدن از آنها برای علاقه مندان خاص خود خالی از لطف نمی باشد.
آموزش ساخت تار به روش سنتی
هنر ودیعه ای است الهی و این در ذات و نهاد بشر است. موسیقی یعنی نظم و اگر نظم در ذات و نهاد آدمی نباشد زندگی روزمره او مختل می شود.
هنر ساز تراشی کاری بسیار ظریف و محتاج دقت و سلیقه و حوصله بسیار است. هنر ساز سازی چنین نیست که همه کارها را بدست ماشین اتوماتیک سپرد و اسمش را هنر گذاست. این نوع هنر و هنرمندی بوی زحمت دستان طاول زده هنرمند را می دهد.
هنرمند کسی است که بتواند با ابزاری ساده در هر جایی که هست سازی را بتراشد و به مرحله پایان برساند آنوقت است که صدای روح افزای سازش تمام زحمتها و طاول دستانش را التیام می بخشد.
از تاریخچه ساز تار خبر موثقی در دست نیست اما آنچه از بزرگان هنر شنیده می شود شکل اصلی خود را در دوره قاجار گرفته است تا به تکامل امروزی رسیده است و از چند قسمت کاسه، و نقاره و دسته و سرپنجه تشکیل یافته است و با مضراب نواخته می شود. تاریخ شاهد هنرمندان ساز تراش بسیاری بوده است که با هزاران خون دل توانسته اند راه را تا به امروز به دیگران هرچه تعدادشان اندک بسپارند. بر رفتگان درود و برماندگان آرزوی سلامتی و طول عمر کرده و مختصرا بذکر نام اساتیدی اشاره می شود.
1. استاد فرج اله که از نوابغ زمان خود بوده و در ساختن تار وسه تار و کمانچه استادی بی نظیر بوده است.
2. استاد یحیی که ارمنی بوده و پدرش خاچیک و عمویش هامبارسون از خانواده ای هنرمند در جلفای اصفهان و یحیی نزد پدرش با استعداد ذاتی که داشته تمام فنون را فراگرفته و در ساختن تار و سه تار شیفه کار استاد فرج اله بوده تارهایی از استاد یحیی با چنان زیبایی و خوش صدایی و رنگ آمیزی هایی با لاک و الکل بیادگار مانده که تماشایش به عالمی می ارزد.
3. برادران صنعت بنامهای عباس و جعفر که مدتی شاگردی یحیی را کرده و کارشان گلچینی از کارهای استاد و فرج اله یحیی بوده و شاگردانی چون مفتح السلطان نیز تربیت کرده اند و کارشان از نظر زیبایی و صدا و دقت بسیار عالی است.
4. استاد ملکوم که او نیز اهل جلفای اصفهان بوده و شیوه کار خود را از هامبارسون عموی یحیی اقتباس کرده است.
5. استاد حاجی آقا و پسرانش رمضان شاهرخ و علی که هنرمند و سازهای خوبی از این استادان در دست نوازندگان محترم می باشد.
6. استاد ابراهیم قنبری مهر که در ساختن تار و سه تار و ویلون که واقعا زرین دست و مایه افتخار فرهنگ ملی ایران هستند که ساخته هایشان بسیار زیبا و دقیق و در خوش صدایی همتا ندارد برایشان طلب عمر با عزت دارم.
7. استاد حسین مسعود- یوسف پوریا- رامین جزایری- شهرام میر جلالی- فرهمند- روزبهانی و سکوتی که آرزوی موفقیت به هم دارم.
در قدیم تار تو دسته نیز ساخته می شده که از دستان (پرده) بیشتری برخوردار بود ولی اکنون کمتر سازنده ای تار تو دسته می سازد.
“برای شروع و آموزش ساخت تار یا سه تار حتما باید شخص به حرفه نجاری در حداقل آشناباشد و گرنه در طول کار با مشکلات مواجه می شود.”
“اندازه تار”
این مقاله به توضیح مختصری درمورد اندازه و ساخت تار وسه تار اکتفا نموده تا بلکه اطلاعاتی جزئی باشد برای کسانیکه می خواهند هنر ساز تراشی را فرا گیرند.
1) طول تار از سر پنجه تا لبه کاسه 85 سانتی متر.
2) طول دسته از لبه نقاره تا شیطانک 46 سانتی متر.
3) طول دسته از شیطانک تا لبه کاسه 71 – 5/71 سانتی متر.
4) پهنای دسته در پایین 38 و در بالا 36 میلی متر.
5) طول کاسه یا بدنه از انتهای بیخ دسته یعنی نقاره تا لبه کاسه 25- 5/25 سانتی متر
6) طول نقاره 5/8 – و عرض 5/9 سانتی متر و طول كلي كاسه با احتساب قسمت بيخ دسته 36 سانتي متر.
7) طول دهانه 16 سانتیمتر و عرض نیز شانزده و اساتید 15 الی 5/16 سانتی متر نیز ذکر کرده اند و شاید بستگی به ساختمان و سیله شخصی هر سازنده داشته باشد.
8) اندازه كاسه تار به قرار زير است 34 الي 36 طول در 22 بلندي در 24 پهنا
“نوع چوب”
بهترین نوع چوب برای ساختن تار و یا سه تار شاه توت یعنی همان توت سیاه است که بندرت یافت می شود بهمین خاطر از توت سفید- سنجد و گاهی نیز از ون- نارون و ملج ساخته می شود.
فصل بریدن درخت
بهتر آنست که چوب را در آخر فصل پاییز که شیره و آب در آوندهای آن جریان ندارد قطع کرد.
“از چگونه چوبی برای ساخت تار استفاده کنیم که مرغوب باشد” ؟
1. کرم خوردگی و ترک نداشته باشد.
2. میخ و یا اجسام سخت در آن کوبیده نشده باشد.
3. دایره های آن متحدالمرکز بوده و ریز رگ باشد.
“برش چوب برای آماده کردن در ساخت تار”
چوب را به قطعات 26*15*45 برش داده و تمام آبخورها را از مغز چوب برش داده که هیچ گونه ترکی نداشته باشد از قسمتی که در زمان رویش به طرف آفتاب بوده و رگهایش ریز و محکمند استفاده می کنند. اگر از طرف سایه که رگها درشت و بین آنها سست هستند استفاده شود هنگام خشک شدن قطعه کار خود را بیشتر جمع کرده و سیستم لنگه ها (لپه ها) را بهم خواهد زد، اکنون دو مکعب مستطیل داشته و آماده ی شروع به ساخت می باشند، در ابتدا نیاز به ابزار و قالبهای زیر است:
1. قالب دهانه بزرگ 15*5/16
2. قالب نقاره 5/9 *5/8
3. قالب سر پنجه 5/9 *12
4. قالب بدنه یا فرم اولیه کاسه.
5. سیمگیر 5/4* 5/4
“ابزار مورد نیاز برای ساخت تار”
1. تیشه نجاری بزرگ، متوسط و کوچک برای تراش فرم اولیه تار.
2. تیشه های گلویی با زوایای مختلف جهت تراش داخل تار.
3. اره و اره کمانی.
4. رنده دستی
5. کولیس- گونیا- پرگار فلزی و ضخامت سنج.
6. متر.
7. خط کش فولادی و نجاری.
8. انواع چوب ساب.
9. لیسه و قید.
10. گیره رومیزی نجاری
11. دریل دستی.
12. مکار
13. سوهان آهنی
14. چکش پلاستیکی و فلزی و ابزارات و غیره.
“طرز ساخت”
ابتدا دو مکعب مستطیل را که آماده ساخته اند در کنار هم قرار می دهند بطوریکه تمامی رگها در یک امتداد و پس و پیش نشود سپس قالب بدنه را روی هر دو لنگه چپ و راست قرار داده و اطراف آنرا خط می زنند، بیرون از قالب را با تیشه که قسمت زائد قطعه کار است می تراشند بدین طریق فرم اولیه بدست می آید سپس دو لپه را کنار یکدیگر قرار داده و قالب کاسه و نقاره را روی هر دو می کشیند بدین وسیله قسمت بیخ دسته نیز روشن می شود. از هر طرف به اندازه سه سانتیمتر از بیخ نقاره بطرف بالا بصورت زاویه 90 درجه برش و قسمت بیخ دسته نیز از دو طرف مشخص می شود بعد کاسه و نقاره و شیار بین کاسه و نقاره را تراش و با سوهان چوب ساب هر دولبه را با هم قرینه می کنند بعد از فراغت از فرم بیرونی تار نوبت داخل تراشی است که باید از لبه کاسه تا پشت نقاره حدود 2 سانتی متر خط زده و بقیه را به استثنای دهانه کاسه و نقاره به شکل فرم بیرونی خالی می کنند، بعد هر دو را به هر وسیله ممکن کنار هم قرار داده و موقتا جفت کرده و تراشه ها را دوباره داخل تار می ریزند و در کیسه پلاستیکی قرار داده و هر روز حدودا یک و یا دو ساعت در معرض کوران هوا قرار می دهند و دوباره داخل کیسه پلاستیکی می گذارند که بدین وسیله از سرعت خروج رطوبت و ترکیدگی آن جلوگیری می کنند. پس از خشک شدن کامل وسیله بست را باز کرده وضمن بیرون ریختن تراشه ها تمیز کاری داخل و بیرون را بطور دقیق انجام و با دقت پس از جفت کردن بطوریکه در وسط دو لپه فقط خط موئی دیده شود وهیچ گونه درزی نداشته باشد با چسب سریشم و یا چسب نجاری دو لنگه را بهم می چسبانند. پس از اندازه کردن یخ دسته بطول 6 سانتی متر که در بعضی مواقع7 سانتی متر نیز دیده شده، ایجاد زبانه در دسته و کان در بیخ دسته و با چسب چوب دسته را به کاسه وصل می کنند بطوریکه کاملا در محور اصلی کاسه باشد سپس نوبت نصب سرپنجه نوبت به دسته و نصب چوب فوفل یا عناب در وسط دسته و استخوانهاست که پس از طی این مراحل تمیز کاری نیز در این قسمت انجام می گیرد پس از اتمام از کاسه و دسته و سرپنجه دست اندازگیری و سمباده کشی دقیق است که باید با چنان مهارتی انجام گیرد که کاملا سطحی صاف و صیقلی به وجود آید، حال نصب سیمگیر و شیطانک و سپس کار رنگ آمیزی با لاک و الکل است که پس از اتمام از این مرحله نیز نصب پوست و پرده و جاسازی گوشیها و سیم و خرک گذاری روی پوست است و مرحله نهایی کوک و تنظیم پرده و شنیدن صدای روح نواز تار است.
آنچه گذشت مختصری بود جهت آشنایی ساخت تار که هر مرحله جای بحث مفصلی دارد و گرنه:
جگرها خون شود تا یک پسر مثل پدر گردد.
در اینجا جا دارد از مشاهیر و بزرگان موسیقی که در نوازندگی تار و سه تار نوابغ روزگار بوده و هستند جهت آشنایی اشخاص با آنان یادی شود.
استاد میرزا علی اکبر خان فراهانی، از فرزندان ایشان میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله و برادرش آقا غلاحسین.
استاد عبادی، فرزند میرزا عبدالله (و فرزند میرزا حسینقلی، حاج اکبر خان شهنازی است)، فخام دوله بهزادی، غلامرضا شیرازی، درویش خان، نی داود، اکبر خان نوائی، محمد حسن هان شهنازی ئ عبدالحسین شهنازی، بیگجه خانی که همگی به رحمت ایزدی پیوسته اند.
نوازندگان معاصر: جلیل شهناز، فرهنگ شریف، محمدرضا لطفی، مجید درخشانی ، حسین علیزاده، کیوان ساکت، داریوش طلائی، لطف اله مجد، داریوش پیرنیاکان، (داود آزاد، محمود نامدار) که مکتب تار تبریز را زنده نگه داشته اند- مهرداد دلنوازی، شهریار فریوسفی، بهروز همتی و علی صمد پور، علی قمصری، میلاد درخشانی .
امید است، این متن برای علاقه مندان این ساز مورد توجه قرار گرفته باشد.
“مانا و پایا باشید.”
بهمن ماه یکهزار و سیصدد و نود و هفت
گردآورنده: وحید ایرانبان، نوازنده تار و مدرس تار و سه تار در شیراز
